حدیث قَسیمُ النّارِ و الجَنَه روایتی از پیامبر اسلام(ص) در فضیلت امام علی(ع) که او را تقسیم‌کننده بهشت و جهنم معرفی می‌کند. این حدیث در منابع شیعه و اهل‌سنت با عبارت‌های مختلف نقل شده است.
در روایات و سخنان علمای مسلمان، دو برداشت عمده از حدیث دیده می‌شود: یکی این است که دوستدار علی(ع) در بهشت و دشمن او در جهنم خواهد بود. دیگر آنکه در روز قیامت، امام علی(ع) بهشتیان و جهنمیان را تعیین می‌کند.
برخی از علمای شیعه و اهل سنت این روایت را متواتر دانسته‌اند؛ اما بعضی از اهل سنت روایت را با سند خاصی ذکر کرده و آن را ضعیف شمرده‌اند.
حدیث قسیم النار در اشعار عربی و فارسی مورد استفاده شاعران قرار گرفته است.
متن حدیث
«قسیم النار و الجنه» حدیثی است از پیامبر اسلام(ص) درباره امام علی(ع) که با عبارت‌های مختلفی نقل شده است:
- «یا عَلِی إِنَّکَ قَسِیمُ الْجَنَّهِ وَ النَّارِ»؛ای علی، تو تقسیم‌کننده بهشت و جهنم هستی.[۱] در صحیفه امام رضا(ع)، جهنم پیش از بهشت آمده است: «یا عَلِی إِنَّکَ قَسِیمُ النَّارِ وَ الْجَنَّهِ»[۲] در برخی منابع در ادامه آمده است: «تُدخِلُ مُحِبِّیکَ الْجَنَّهَ وَ مُبْغِضِیکَ النَّارَ»؛ دوستدارانت را داخل بهشت و دشمنانت را وارد جهنم می‌کنی.[۳]
- «یا عَلِی أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّهِ یوْمَ الْقِیامَهِ تَقُولُ لِلنَّارِ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ»؛ای علی، تو تقسیم‌کننده بهشت هستی. در روز قیامت به آتش می‌گویی این برای توست و این برای من.[۴]
- «یا علی إنَّکَ قَسیمُ النّارِ وَ إِنَّکَ تَقْرَعُ بَابَ الْجَنَّهِ فَتَدْخُلُهَا بِلَا حِسَاب»؛ ای علی، تو تقسیم‌کننده جهنم هستی و تو درب بهشت را می‌کوبی و بدون حساب وارد بهشت می‌شوی.[۵]
امام علی(ع) نیز با عبارت‌های مشابهی خود را تقسیم‌کننده بهشت و جهنم معرفی کرده است.[۶] از جمله: «أنَا الفارُوقُ الّذِی أَفرُقُ بَینَ الحَقِّ و البَاطِلِ، أنَا أُدْخِلُ أَوْلِیائی الجَنَّهَ و أَعْدائی النَّارَ»؛ من جداکننده‌ای هستم که میان حق و باطل جدایی می‌افکنم. من دوستدارانم را وارد بهشت و دشمنانم را داخل جهنم می‌کنم.[۷]
«قسیم الجنه والنار» را از القاب امام علی(ع) هم شمرده‌اند.[۸] در زیارات امام علی(ع) نیز به این حدیث اشاره شده است.[۹]
برداشت‌ها از حدیث
بر اساس برداشت‌های عالمان مسلمان، دو تفسیر عمده از عبارت «تقسیم‌کننده جهنم و بهشت» وجود دارد:
- یکی اینکه دوستداران علی(ع) هدایت‌شد‌گان‌اند و به بهشت می‌روند و دشمنانش گمراهان‌اند و وارد جهنم می‌شوند.[۱۰] احمد بن حنبل از فقهای اهل‌سنت (درگذشته ۲۴۱ق) در پاسخ به کسی که روایت «انا قسیم النار» را انکار می‌کرد با استناد به روایت پیامبر(ص) درباره علی(ع) که «دوست ندارد تو را مگر مؤمن و دشمن نمی‌دارد تو را مگر منافق» و بیان جایگاه مؤمن در بهشت و جایگاه منافق در جهنم، نتیجه می‌گیرد که علی قسیم النار است.[۱۱]
- دیگر اینکه امام علی(ع) در روز قیامت حقیقتاً تقسیم‌کننده بهشت و جهنم است و مردم را به بهشت یا جهنم می‌فرستد.[۱۲]
مضمون این دو برداشت در برخی از روایات نیز آمده است.[۱۳]
برخی نیز گفته‌اند از آنجا که امام علی(ع) دارای مقام امامت است، فعل و گفتارش حجت است. ازاین‌رو، پیروان او بهشتی و دیگران جهنمی هستند.[۱۴]
اعتبار و سند
حدیث قسیم النار و الجنّه از نظر علامه مجلسی[۱۵] و برخی از علمای اهل سنت متواتر است.[۱۶] جابر بن عبدالله[۱۷] عبدالله بن عباس،[۱۸] عبدالله بن عمر،[۱۹] عبدالله بن مسعود،[۲۰] ابوالطُفَیل،[۲۱] و اباصَلْت هِرَوِی[۲۲] از راویان این حدیث‌اند. با وجود این، گروهی از عالمان اهل‌سنت، این حدیث را از طریق موسى بن طریف و عَبایه بن رِبعی نقل کرده و آن دو راوی را ضعیف شمرده‌اند.[۲۳]
در اشعار
حدیث قسیم النار در اشعار عربی[۲۴] و فارسی[۲۵] استفاده شده است. برای نمونه بیت‌های زیر به محمد بن ادریس شافعی (درگذشته ۲۰۴ق)، پیشوای مذهب شافعی منسوب است.
| علیٌّ حُبُّه جُنَّه | قسیمُ النَّار و الجَنّّه | |
| وصیّ المصطفی حقاً | إمام الإنس و الجِنَّه[۲۶] |
ترجمه: دوست‌داشتن علی(ع) سپر آتش است. او تقسیم‌کننده جهنم و بهشت، جانشین برحق پیامبر(ص) و پیشوای جن و انس است.
همچنین بیت‌های زیر به قطب‌الدین راوندی (درگذشته ۵۷۳ق) محدث شیعه منسوب است:
| قسیم النار ذو خیر و خیر | یخلّصنا الغداه من السعیر | |
| فکان محمّد فی الدین شمسا | علی بعد کالبدر المنیر[۲۷] |
ترجمه: علی تقسیم‌کننده جهنم و صاحب خیر است. و چه خوب است که فردا (قیامت) از آتش جهنم نجات می‌یابیم. پس محمد(ص) در دین، همچون خورشید و پس از او، علی(ع) مانند ماه درخشنده است.
پانویس
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۷؛ ابن‌عقده کوفی، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۲؛ طبری آملی، بشارهالمصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۵۶ و۱۰۲ و۱۶۴.
- صحیفه امام رضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۵۶ و ۵۷.
- خزاز رازی، کفایهالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۵۱و۱۵۲.
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۸۶؛ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۱۱، ح۶۶۷.
- ابن‌مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۷؛ خوارزمی، مناقب، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۵؛ حمویی جوینی، فرائدالسمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۵؛ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۲۹۸؛ حمویی جوینی، فرائدالسمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۲۶؛ ابن‌مردویه اصفهانی، مناقب علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۳.
- کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۶۷.
- خوارزمی، مناقب، ۱۴۱۱ق، ص۴۱و۴۲؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۰۸.
- کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۰؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۹.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۳۹؛ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۱۱، ص۲۸۹ وج۱۲، ص۱۷۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۲۱۰؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۲۶.
- ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، دارالمعرفه، ج۱، ص۳۲۰.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۳۹؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۲۱۰.
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۸۶؛ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶۲؛ ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، دارالمعرفه، ج۱، ص۳۲۰.
- حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۵۰.
- مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۲۱۰.
- ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۷.
- صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۵ و ۴۱۶.
- طبری آملی، بشاره المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۱۰۲ و۱۵۳.
- طبری آملی، بشاره المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۵۶.
- طبری آملی، بشاره المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۱۶۴.
- خزاز رازی، کفایه الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۵۱.
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۸۶.
- دارقطنی، العلل الوارده فی الاحادیث النبوی، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۲۷۳؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۳۸۷ و ج۴، ص۲۰۸؛ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۲۹۸-۳۰۱؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۳، ص۲۴۷ و ج۶، ص۱۲۱؛ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۵۵؛ البانی، سلسله الاحادیث الضعیفه، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۵۹۷.
- نگاه کنید به: ابن شهرآشوب، آل ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۵۹و۱۶۰.
- نگاه کنید به: «قسیم النار و الجنه»، سایت شعر هیئت.
- قندوزی، ینابیع الموده، دارالاسوه، ج۱، ص۲۵۴.
- نوری، مستدرک الوسایل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۸۰.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ابی‌یعلی، محمد بن محمد، طبقات‌الحنابله، تحقیق محمد حامد الفقی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان‌المیزان، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامه العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن‌عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، تحقیق و تصحیح عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
- ابن‌مردویه اصفهانی، مناقب علی بن ابی‌طالب و ما نزل من القران فی علی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌مغازلی، علی بن محمد، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۲۴ق.
- البانی، محمد ناصرالدین، سلسله الاحادیث الضعیفه و الموضوعه و اثرها السیئ فی الأمه، ریاض، دارالمعارف، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- حسینی تهرانی، سید محمدحسین، امام‌شناسی، مشهد، علامه طباطبایی، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
- حمویی جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائدالسمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسه محمودی، ۱۴۰۰ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، مناقب، تحقیق شیخ مالک المحمودی، مؤسسه نشرالاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
- دارقطنی، علی بن عمر، العلل الوارده فی الاحادیث النبوی، ریاض، دار طیبه، ۱۴۰۵ق.
- داوودی، یوسف بن جوده، مَنْهج الإمام الدارقطنی فی نقد الحدیث فی کتاب العِلَل، دارالمحدثین، چاپ اول، ۲۰۱۱م/۱۴۳۲ق.
- ذهبی، شمس‌الدین، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق-۱۹۶۳م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرایع، تهران، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی‌الاخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران،نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- صحیفه الامام الرضا(ع)، تحقیق محمدمهدی نجف، مشهد، گنگره جهانی امام رضا(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد(ص)، تحقیق و تصحیح محسن کوچه‌باغی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طبری آملی، عمادالدین محمد بن ابی القاسم، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، نجف، مکتبه‌الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوی القربی، دارالاسوه، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح محمدکاظم، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الکافی(اصول و روضه)، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.